Donacija je posebna procedura koja otvara mnoga pitanja. Vrlo je bitno da ova procedura bude strogo kontrolisana kako ne bi došlo do zloupotreba. Bitno je takođe, podvući, da je VTO procedura sa doniranim materijalom opcija za parove i pojedince koji su iscrpeli sve druge mogućnosti sa svojim materijalom, te da se izvodi u izuzetnim slučajevima, ne uvek i ne obavezno.
Novim Zakonom o biomedicinski potpomognutoj oplodnji omogućeno je parovima u Republici Srbiji uvoz, odnosno izvoz reproduktivnih ćelija i embriona pod kontrolisanim uslovima propisujući stroga pravila u kvalitetu BMPO. Time su stvoreni uslovi da građani Republike Srbije mogu biti davaoci svojih reproduktivnih ćelija (jajnih ćelija i spermatozoida) i embriona, ali i da mogu učestvovati u postupku sa darovanim reproduktivnim ćelijama i embrionima. Ovaj Zakon predviđa da je darovanje reproduktivnih ćelija i embriona jedan nesebičan i dobrovoljan čin, i da se on ne naplaćuje.
Kada u postupku BMPO nije moguće koristiti sopstvene reproduktivne ćelije jednog od supružnika, odnosno vanbračnog partnera, jer nema izgleda da bi do začeča moglo doći uz upotrebu sopstvenih reproduktivnih ćelija, kada su drugi postupci BMPO bili neuspešni, odnosno kada je to potrebno radi sprečavanja prenošenja teške nasledne bolesti na dete, u postupku BMPO mogu se upotrebiti darovane reproduktivne ćelije.
U prošlosti žena koja je želela da ostane trudna i da rodi dete, nije imala drugog izbora nego da to uradi sa sopstvenim jajnim ćelijama. To je značilo da žene, koje su zbog broja godina ili iz nekog drugog medicinskog ili genetskog razloga ostale bez svojih vlastitih reproduktivnih ćelija nisu bile u mogućnosti da ostvare trudnoću i da rode dete. Takođe, to je važilo i za žene koje su nosioci nekih ozbiljnih i naslednih bolesti, a koje nisu želele da je prenesu na svoje potomstvo.
Novim Zakonom o BMPO iz 2017.godine omogućena je donacija janih ćelija i u našoj zemlji.
Program donacije jajnih ćelija se pre svega preporučuje u sledećim slučajevima:
- preuranjena menopauza
- serija neuspešnih pokušaja VTO
- istorija pobačaja
- istorija lošeg kvaliteta janih ćelija
- istorija naslednih bolesti
- nepostojanje odgovora ili slabog odgovora jajnika na stimulaciju
- žene preko 40 godina
- nepostojanja jajnika
Na osnovu Zakona o BMPO davalac jajnih ćelija je žena čije se jajne ćelije upotrebljavaju za oplodnju duge žene. Davalac jajnih ćelija može biti i žena koja učestvuje u postupku BMPO iz koga je nastao višak njenih jajnih ćelija, a koje ona želi da da. Davalac jajnih ćelija mora dati pismeni pristanak za darivanje.
Doniranje spermatozoida (semenih ćelija) predstavlja tip vantelesne oplodnje korišćenjem spermatozoida anonimnog donora. Najčešća indikacija za donaciju spermatozoida je azoospermija, bez obzira na njeno poreklo. O ovoj vrsti donacije treba razmisliti i u slučajevima kada se u porodičnoj anamnezi muškarca detektuju nasledne bolesti koje se mogu preneti na potomstvo.
Davalac semenih ćelija je muškarac čije se semene ćelije upotrebljavaju za oplodnju žene koja nije njegova supruga, odnosno vanbračna partnerka. Davalac semenih ćelija mora dati pismeni pristanak za darivanje.
Kod određenog broja parova se zbog raznih indikacija predlaže donacija embriona. To su najčešće parovi kojima je u isto vreme potrebna i donacija jajne ćelije i donacija spermatozoida. Ova vrsta donacije se dešava u najtežim kombinovanim slučajevima neplodnosti. Zakonom o BMPO u Republici Srbiji predviđen je strog biomedicinski i pravno-etički okvir i definisano je da jedan par davaoca može embrione darovati isključivo jednom primaocu, u jednom ili u više ponovljenih postupaka. Ovo pravilo je uvedeno zbog postojanja velike verovatnoće ukrštanja i susretanja “polubraće”/”polusestara” u državama sa malim brojem stanovnika. Po ovom Zakonu, nije moguće osporavanje očinstva ili majčinstva dece koje su dobijene postupkom vantelesne oplodnje doniranim embrionom.
Program donacije embriona se pre svega preporučuje u sledećim slučajevima:
- Kod preuranjene menopauze
- Serije neuspešnih pokušaja VTO
- Istorije pobačaja
- Istorije lošeg kvaliteta reproduktivnih ćelija
- Istorije naslednih bolesti
- Nepostojanja odgovora ili slabog odgovora jajnika na stimulaciju
- Žene preko 40 godina
- Nepostojanja jajnika
- Azoospermije i dr.
Davaoci embriona su supružnici, odnosno vanbračni partneri koji su odustali od korišćenja svojih embriona koji su nastali u postupku homologne oplodnje i koji ne žele više da ih koriste za sopstvenu oplodnju. Davaoci embriona moraju dati pismeni pristanak za upotrebu svog embriona u oplodnji drugih supružnika, odnosno vanbračnih partnera, odnosno žene koja živi sama.
Novim Zakonom o BMPO predviđeno je da pravo na postupke BMPO ima i punoletna i poslovno sposobna žena koja živi sama i koja je sposobna da vrši roditeljsku dužnost i u takvom je psihosocijalnom stanju na osnovu koga se može opravdano očekivati da će biti sposobna da obavlja roditeljske dužnosti, odnosno predviđena je i u tim slučajevima mogućnost doniranja sperme ili embriona.
Davaoci reproduktivnih ćelija i embriona moraju biti punoletna, zdrava i poslovno sposobna lica.
Podaci o davaocu reproduktivnih ćelija i embriona, kao i o promaocu čine sadržaj Državnog registra i čine ih:
- lični identifikacioni broj;
- lični podaci davaoca (ime i prezime, ime jednog roditelja, devojačko prezime, datum rođenja, JMBG, mesto rođenja, država rođenja, državljanstvo, broj lične karte, odnosno broj pasoša, bračno stanje, visina (u centimetrima), težina (u kilogramima), boja očiju, boja kose – prirodna, struktura kose, krvna grupa, Rh faktor, rasa, podatak da li je davalac usvojen i da li je začet darovanim reproduktivnim ćelijama;
- lična i porodična anamneza
- rezultati urađenih pregleda i testova i to: HIV infekcija, simptomatski i asimptomatski oblok B i C hepatitisa, humani T-limforopni virus Tip I, II, III (HTLV), citomegalovirus (CMV virus), sifilis, gonoreja, infekcije hlamidije, mikoplazme ili ureaplazme, hemofilija i drugi poremećaji koagulacije, skrining na cističnu fibrozu, a u odnosu na istoriju bolesti, anamnezu i na genetsku procenu i određene tropske bolesti;
- datum davanja izjave za doniranje i korišćenje reproduktivnih ćelija;
- datum prikupljanja reproduktivnih ćelija;
- datum povlačenja pristanka za doniranje i korišćenje reproduktivnih ćelija (da li postoji ili ne)
- datum poslednje provere da li je donor reproduktivnih ćelija živ.
Podaci o darovanim reproduktivnim ćelijama, tkivima i embrionima takođe čine sadržaj Državnog registra i to su:
- identifikacioni broj reproduktivnih ćelija
- dan, mesec i godina uzimanja reproduktivnih ćelija
- broj uzetih reproduktivnih ćelija
- broj upotrebljenih reproduktivnih ćelija, oplođenih jajnih ćelija
- broj uzetih embriona
- broj upotrebljenih embriona
- broj čuvanih embriona
- ishod postupka
Pre otpočinjanja postupka BMPO sa darovanim reproduktivnim ćelijama ili embrionima, obavezno je pravno i psihosocijalno savetovanje supružnika, vanbračnih partnera ili samostalnih žena zajedno sa nadležnim specijalistom. Nadležni specijalista je dužan da ih pouči o čuvanju reproduktivnih ćelija i embriona, kao i željom u pogledu roka čuvanja i odlukom o neupotrebljenim embrionima.
Takođe, pre otpočinjanja postupka sa darovanim reproduktivnim ćelijama, odnosno embrionima, diplomirani pravnik iz stručne komisije koju obrazuje direktor ovlašćene zdravstvene službe, dužan je da supružnike, odnosno vanbračne partnere, odnosno samostalnu ženu, upozna sa pravnim posledicama pristanka na postupak i rađanje deteta začetog putem BMPO sa doniranim materijalom.
Nakon toga, diplomirani psiholog iz stručne komisije koju obrazuje direktor ovlašćene zdravstvene službe dužan je da supružnike, odnosno vanbračne partnere, odnosno samostalnu ženu upozna sa mogućim psihičkim posledicama ovog postupka BMPO.
Nakon toga, dipl. pravnik, odnosno dipl. psiholog sačinjavaju zapisnik.
Za sprovođenje postupka BMPO doniranim reproduktivnim ćelijama, odnosno embrionima potreban je pristanak svih lica koja se podvrgavaju posupku, pre započinjanja postupka.
